تهویّه و تبرید در آب انبارهای یزد - مجله ابوذریون

الف: تهویه

با توجّه به کاربرد پیشینه دار بادگیر که تنها در ایران دیده می شود، می توان اختراع بادگیر را از ایرانیان دانست. کاملاً روشن نیست که نخستین بادگیر در چه دوره ای و در کدام مرز از ایران ساخته شده است. امّا با در نظر دریافت احتیاج به خنک کردن هوا در مناطق گرم ایران که از دیر زمان وجود داشته و نیز با توجّه به دستگاه تکامل یافتۀ آن گمان می شود که پیدایی بادگیر در دوران باستان اتفاق افتاده باشد.

در کتاب تاریخ یزد، اثر جعفری و تاریخ جدید یزد اثر احمد کاتب یزدی، ضمن توضیح بناهای شاهان آل مظفّر و تیموری در سده های هشتم و نهم هجری، اشاره به ساخت بادگیرهای بلند توسط حاکمان و فرمانروایان یزد شده و در توصیف آن اشعاری نیز از شاعران نامی، مانند شرف الدّین علی یزدی و غیره آمده است.

بادگیر، این عنصر زیبای معماری مناطق کویری ایران، در آب انبار، دو وظیفۀ عمده دارد: یکی سالم سازی و تعویض هوای راکد و ساکن درون مخزن و دیگری خنک کردن آب. در خصوص اوّل، حبس بودن فضای داخل مخزن به ویژه در روزهای آفتابی، آب را بسیار گرم می نماید. افزون بر آن گرما و رطوبت بسیار زیاد داخل مخزن به مصالح و بدنۀ آب انبار نیز آسیب می رساند. بدین روی کلیّۀ آب انبارها دارای دریچه های تهویّه بر روی بام مخزن و یا بادگیر هستند. (قبادیان 305) در این باره بادگیر یاری به تجزیۀ مواد اورگانیکی می نماید که بر اثر وجود میکروارگانیسم ها پدید آمده اند، عمل تجزیه به نابودی این مواد منجر می شود. (سیرو: 228) در خصوص دوم، باعث خنکی آب می شود زیرا اندازۀ تبخیر آب در درون مخزن به دلیل گردش هوا افزایش می یابد و از این رو فضای مخزن و در نتیجه، آب موجود در آن خنک می شود.

شکل کار بادگیر به این صورت است که قسمت بالای بادگیر، شامل دهانه هایی (چشمه هایی) است که به صورت های گوناگون ساخته شده است. در قسمت داخلی و درتمام بلندی بادگیر، تیغۀ نازکی فضای داخل را به چهار یا شش قسمت تقسیم می نماید که در کنار هم در جهت عمودی قرار گرفته اند. به این طریق کوچک ترین نسیمی از هر طرف که بیاید، به وسیلۀ این بادگیر ضبط می شود. در نقاطی که باد همیشه از یک سو می وزد، تیغه های داخل بادگیر حذف می شوند و پنجره ای که باید هوای خنک از آن وارد اتاق می شود، فقط در طرف باد قرار داده می شود... کمی بالاتر از سطح آب مخزن، تیغه ها متوقف می شوند. ولی مجموع لولۀ بادگیر تا سطح پایین تری ادامه می یابد. نتیجه این می شود که حتّی اگر سطح آب در نتیجۀ مصرف پایین برود، باز نسیم خنک در روی آن جریان می یابد. (سیرو: 229-228) از این رو باد پس از گذر از داخل بادگیر و برخورد با سطح آب از روزن یا فخر مدین ساخته شده در بین مخزن و اتاق، عبور و فضای داخل آن را خنک می نماید و سپس خارج می شود. در بعضی از آب انبارهای عظیم پاشیردار که مخزن مجزّا از قسمت های جانبی ساخته می شود، فضای ساخته شده نیز دارای بادگیر است. نمونۀ بسیار خوب آن را می توان در آب انبار رباط عقدا مشاهده کرد. (معماریان: 53)

جهت قفسۀ بادگیرها در هر منطقه با توجّه به جهت باد مطبوع است که استاد پیرنیا در بحث رون های گوناگون آن را طبقه بندی می نمایند، مانند رون کرمان، رون اصفهان و غیره. در شهرهای اردکان، میبد، عقدا و... جهت قفسۀ بادها رو به غرب است، امّا در یزد و کرمان و کاشان در دو، چهار و شش جهت هم دیده شده، حتّی بعضی آب انبارها هشت وجهی هستند. به هر صورت جریان هوا به طور دائم به گونۀ بده بستان، توسّط بادگیرها از منبع برقرار است. (ورجاوند: 156)

جهت چیرۀ باد در یزد، در شش ماه اوّل سال یعنی در فصل های بهار و تابستان از جانب شمال غرب و در چهار ماه از آبان تا بهمن از جانب جنوب شرقی و در دو ماه مهر و اسفند از جانب غرب است. وزش باد در استان به علّت لخت بودن دشت ها و کوهستان ها شدّت دارد. سرعت باد به صورت طوفان های سهمگین شنی می تواند تا 90 کیلومتر در ساعت برسد و حتّی این سرعت در یزد تا 120 کیلومتر در ساعت نیز ثبت شده است. (سالنامۀ آماری 1383: 4)

بادگیرها را در کنار گنبد یا طاق آب انبار و روی دیوار جداگانه ای می سازند که بهترین صندلی برای اتّصال به مخزن زیرین و تبادل هوای گرم و سرد است. این بادگیرها جدای از وظیفۀ اصلی، عنصری تزیینی در معماری آب انبار هم به شمار می رود. زیرا در نواحی کویری و جنوب ایران، بادگیرهایی بسیار بلند، عظیم و باشکوه به شکل استوانۀ مکعّب و منشورهای هشت ضلعی یا خرطومی دیده می شود. (عابدینی 1: 35)

در آب انبارهایی که فاقد بادگیر است، در رأس گنبد یا در زوایای دیگر، روزنه ها یا دریچه و یا هواکش هایی وجود دارد و یا درگاه هایی در اطراف آن کار گذاشته شده که کار تهویۀ مخزن را برعهده دارد. به این روزنه ها اصطلاحاً خیش خان می گویند و خیش خان، کلبه یا دارآفرین بوده که دور تا دور آن را با حصیر یا سفال یا بوته های خار آدور می پوشاندند و بر آن آب می پاشیدند تا براثر وزش باد، هوای خنک را به درون مخزن بکشاند. (پیرنیا، بادگیر و خیش خان) آب انباری در راه قدیم بافق- یزد وجود دارد که از خیش خان بهره می برده است. (معماریان: 56)

از آنجا که بادگیر در آب انبار نقش دفاعی را در پیشگیری از گندیدگی آب انبار بر عهده دارد، به این دلیل باید طوری ساخته شود که مسلّط بر آب باشد و الّا آب بدبو و بدمزه خواهد شد و صد البتّه نحوۀ محاسبۀ چگونگی قرار دریافت بادگیر نسبت به مخزن به تجربه و مهارت استادان بنّا بستگی دارد. (شریعت زاده: 65)

ب- تبرید

استادکاران معماری ایران برای خنک سازی آب در آب انبارها به چندین شیوه متوسّل می شدند:

1- بهره وری از دانش ساخت بادگیر و چرخش و تعویض هوای گرم درون مخزن با باد و هوای خنک بیرون به ویژه در شب هنگام، که در بحث تهویّه آمد.

2- آبگیری آب انبار در ماه های سرد سال (به ویژه دی و بهمن) که برای این کار معمولاً شب هنگام پس از ساعت 5 صبح آن هم شب هایی که یخبندان است، آب انبارها را آب می بندند و به اصطلاح با یخ آب پر می نمایند، به همین دلیل و به ملاحظۀ شکل و ساختمان آن بیشتر آب انبارهای عمومی قم و کاشان و یزد در تابستان به قدری خنک است که احتیاجی به یخ ندارند. (گلزاری: 311/ فرزاد: 94)

3- بهره گیری از دانش ساخت مخازن آب انبار در زیر زمین و استفاده از خنکی درون زمین در تابستان است. از این رو معماران سنّتی ایران برای ایجاد محیط آسایش مطلوب فیزیکی کالبدی انسان، از انرژی های ماندگار طبیعی نهفته در اعماق زمین نیز غافل نمانده و با ترفند ایجاد زیرزمین، سرداب، آب انبار، یخچال و شوادان با توجّه به تقابل سایه و آفتاب و نیرویی که در سایه نهفته است، به کانال، این منبع انرژی برودتی رایگان غیرفسیلی در طبیعت نقبی زده و از این طریق به تبادل انرژی سرمایش زمین پرداخته است. (رأفتی: 130-129)

4- عامل دیگر خنک سازی آب، ساخت دیوار قطور است. (عابدینی 1: 35) این دیوارها بهترین عامل پیشگیری از تبادل سریع دما در ماه های گرم سال است. به کار رفتن بعضی مصالح خنک ساز مانند آجر یا خشت و استفاده از دیمه و ساروج که ترکیب آهک و خاکستر است، مانع از نفوذ سرمای داخل مخزن به بیرون می شود. این مصالح همچنین عایق بسیار خوبی برای نگهداری سرمایش یخ آب های زمستانی انبار شده در آب انبارهاست.

5- فنّ ساخت گنبد که آن را به ایرانی ها نسبت می دهند، از عوامل بسیار مهّم خنک سازی مخزن است. زیرا بام های گنبدی به دلیل برجستگی که دارند، همیشه در معرض وزش نسیم قرار می گیرند و این، در کم کردن گرمایی که بام در اثر تابش شدید آفتاب می گیرد، مؤثّر است. هنگام شب نیز گرمایی که بام پس می دهد، به ترتیبی که گفته شد سریع تر رفع می شود.

در معماری ایران با اختراع گنبد دو پوسته ای، مسألۀ بالا را به طریق جالب تری حل نموده اند. بدین معنی که عمل عایق سازی فضای بین دو پوسته، باعث می شود که پوستۀ داخل نسبت به پوستۀ خارجی سرد باشد... (توسّلی: 77)

6- وجود سرب در کف بعضی آب انبارها به غیر از جنبۀ مقاوم سازی کف، به دلیل خاصیّت فیزیکی خود، نقش معین نماینده در سرد شدن آب داشت. (استاد محمّد قادری) کف آب انبارهای ریگ و خواجه در یزد و گنجعلی خان در کرمان از سرب است. (جعفری: 185)

· محقق حوزه فرهنگ در استان یزد

ایرنا